زمان تقریبی مطالعه: 10 دقیقه
 

فضل‌ بن‌ شاذان‌ (دائرة‌المعارف‌مؤلفان‌اسلامی)





ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل نیشابوری (م ۲۶۰ق)، معروف به ابن شاذان، از فقیهان، محدثان ثقه و متکلمان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری قمری بود. وی از اصحاب امام‌ هادی (علیه‌السّلام) و امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) است که از امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) نیز روایت نقل کرده است.


۱ - معرفی اجمالی



ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل نیشابوری ازدی، معروف به ابن شاذان، از فقیهان، محدثان و متکلمان بزرگ شیعه در قرن سوم است و پدرش شاذان بن خلیل هم از محدثان امامیه و از شاگردان یونس بن عبدالرحمان بود. گویا نام پدرش خلیل، و شاذان لقب اوست که به اشتباه بین شاذان و خلیل «ابن» گذاشته‌اند. ابومحمد اهل نیشابور بود. از تاریخ ولادتش گزارشی به دست ما نرسیده است، اما از آنجا که از امام رضا (علیه‌السّلام) بسیار روایت کرده و حتی یکی از کتاب‌هایش را بر اساس آموخته‌هایش از آن حضرت فراهم آورده که گویای توانایی علمی او در زمان امامت امام هشتم (۱۸۳-۲۰۳ق) است، برمی‌آید که دست‌کم در حدود ۱۸۰ق زاده شده باشد.

۲ - اساتید



آن‌گونه که از گزارشات کشّی برمی‌آید، ابن شاذان در نوجوانی و مدتی پس از مرگ‌ هارون الرشید۱۹۳ق) به همراه پدرش به بغداد آمد و در مسجد زیتونه، محله قطیعة الربیع بغداد نزد اسماعیل بن عباد به آموختن قرآن پرداخت (گویا استاد قرائت او، اسماعیل بن عباد بصری بوده که در بغداد هم حضور داشته است.) و سپس به کوفه رفت و در آنجا از مشایخی چون محمد بن ابی عمیر۲۱۷قعبدالرحمان بن ابی نجران، نصر بن مزاحم منقری، حسن بن علی وشّاء، حسن بن علی بن فضال، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، معمر بن خلاّد، صفوان بن یحیی، حسن بن محبوب و محمد بن اسماعیل بن بزیع بهره جست.

۳ - شخصیت روایی



ابن شاذان به واسط نیز سفر کرده است. شیخ طوسی او را در شمار اصحاب امام‌ هادی (علیه‌السّلام) و امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) آورده و نجاشی او را راوی امام جواد (علیه‌السّلام) هم ذکر کرده است. ابن شاذان پس از سال‌ها تحصیل و کسب معارف تشیع و به احتمال زیاد، تدریس و نگارش برخی از کتاب‌هایش از عراق به نیشابور بازگشت. در زمانی که عبدالله بن طاهر (حکومت ۲۱۴-۲۳۰ق) بر خراسان حکومت می‌کرد، فضل را به جهت تشیع مورد تفتیش عقاید قرار داد و تبعید کرد، اما تبعیدگاه او بیان نشده است و شاید بیهق باشد که در پایان عمر از آنجا نیز گریزان شد. وی یکی از عالمان شیعه امامی خراسان به‌شمار می‌رفت و کشّی از ارتباط دورادور او با امام‌ هادی (علیه‌السّلام) خبر داده است.

۴ - شخصیت علمی



برجسته‌ترین جنبه علمی شخصیت فضل، تخصص وی در کلام است و از وی به عنوان متکلمی جلیل القدر یاد کرده‌اند. محقق حلی نیز او را در شمار فقیهان درجه اول امامیه قرار داده است. ابومحمد به عنوان راوی، در سلسله اسناد بسیاری از احادیث امامیه قرار گرفته و نجاشی به توثیق او تصریح کرده است. کسانی چون علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری، محمد بن اسماعیل و عبدالله بن حمدویه از وی روایت کرده‌اند.

۵ - وفات



وی در اواخر عمر در بیهق بوده که خوارج در مناطق خراسان دست به آشوب زدند و او از ترس خوارج به نیشابور گریخت، اما در اثر سختی‌های این سفر، در اواخر سال ۲۵۹ق در بستر بیماری افتاد و در اوایل سال ۲۶۰ق در نزدیکی نیشابور قدیم درگذشت و ابوعلی احمد بن یعقوب بیهقی بر او نماز گزارد و در همان‌جا به خاک سپرده شد. مقبره ابن شاذان هم‌اکنون در نزدیکی نیشابور کنونی باقی است.

۶ - تالیفات



نجاشی به نقل از یحیی بن زکریا کنجی، تالیفات فضل بن شاذان را ۱۸۰ کتاب می‌داند که تنها بخش‌ اندکی از آنها به دست او و شیخ طوسی رسیده است. این آثار عبارت‌اند از:
الامامة الکبیر الاربع مسائل فی الامامه، الخصال فی الامامه، المعیار و الموازنه، فضل امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، معرفة الهدی و الضلاله القائم (علیه‌السّلام)، کتاب الرجعه، اثبات الرجعه، الملاحم، السنن، الفرائض الکبیر، الفرائض الاوسط، الفرائض الصغیر، المسح علی الخفین، الطلاق، کتاب العروس (العین)، الوعید و المسائل فی العالم و حدوثه، الوعد و الوعید، محنة الاسلام، الاستطاعه، مسائل فی العلم، المسائل و الجوابات، الاعراض و الجواهر، العلل (علل مربوط به عبادات که از امام رضا (علیه‌السّلام) شنیده است) الایمان اللطیف الحسنی التعری و الحاصل المتعتین متعة النساء و متعة الحج حذو النعل بالنعل مسائل البلدان النجاح فی عمل شهر رمضان التنبیه فی الجبر و التشبیه النسبة بین الجبریة و البتریه الدیباج (در این کتاب مساله‌های گوناگون از کسانی چون ابوثور شافعی و اصفهانی گرد آورده و این عنوان، نامی است که شاگرد و راوی همه آثارش علی بن محمد بن قتیبه بر آن نهاده است) التوحید فی (من) کتب الله المنزلة الاربعه (به گفته شیخ طوسی، این کتاب در ردّ یزید بن بزیع خارجی است) الرّد علی یمان بن رباب خارجی الرّد علی الاصّم الرّد علی المرجئه الرّد علی المثلثه الرّد علی الفلاسفه الرّد علی المنانیه الرّد علی الباطنیة و القرامطه الرّد علی البائسه النقض علی الاسکافی فی تقویة الجسم الرّد علی اهل التعطیل الرّد علی الدامغة الثنویه الرد علی الغلاة الرّد علی الغالیة المحمدیه تبیان اصل الضلاله الرّد علی محمد بن کرام الرّد علی احمد بن الحسین الرّد علی احمد بن یحیی الرّد علی الحشویه الرّد علی الحسن البصری فی التفضیل النقض علی ابی عبید فی الطلاق النقض علی من یدعی الفلسفة فی التوحید و الاعراض و الجواهر و الجزء (شاید با کتاب‌های الاعراض والجواهر و الرد علی الفلاسفه یکی باشد) یوم و لیله (که به رؤیت امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) رسیده و مورد تایید آن حضرت قرار گرفته است) و الایضاح که با تحقیق محدث ارموی به چاپ رسیده است.

۷ - اختلاف در شخصیت



گفتنی است دو تن با نام فضل بن شاذان وجود دارد که یکی این نیشابوری و دیگری رازی است که گویا از عالمان اهل‌سنت می‌باشد. همان‌گونه که شیخ طوسی این احتمال را مطرح کرده، ابن ندیم و بسیاری دیگر این دو را یکی پنداشته و هم شیعه و هم سنی خوانده‌اند، از این رو ابن ندیم می‌گوید: هر دو گروه شیعه و حشویه (اهل‌سنت) فضل بن شاذان را از آن خود می‌دانند. آن‌گاه می‌افزاید که شرح حال فضل را به تناسب در شمار دانشمندان شیعه به تفصیل آورده است، ولی متاسفانه در کتاب حاضر هیچ مطلبی وجود ندارد. همچنین عباس بن فضل بن شاذان، محدث سنی و پسر رازی است نه نیشابوری.
[۴۷] جمعی از نویسندگان، دائرة المعارف تشیع، ج۱، ص۳۳۵.
[۴۸] جمعی از دانشمندان، فرهنگ زندگی نامه‌ها، ج۱، ص۴۹۱.


۸ - پانویس


 
۱. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۳۰۶.    
۲. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۴۸۴.    
۳. نیشابوری، فضل بن شاذان، الایضاح، ص۴۵، مقدمه مصحح.    
۴. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۴۵۴.    
۵. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۲۲.    
۶. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۵۱۵.    
۷. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۵۹۱-۵۹۲.    
۸. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۴۶۸-۴۷۰.    
۹. شیخ طوسی، الغیبه، ص۱۶۲-۱۶۳.    
۱۰. شیخ طوسی، الغیبه، ص۱۷۷.    
۱۱. شیخ طوسی، الغیبه، ص۱۸۵.    
۱۲. شیخ طوسی، الغیبه، ص۴۳۷.    
۱۳. شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۷۴-۳۷۶.    
۱۴. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۵.    
۱۵. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۲۵۵.    
۱۶. شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص۴۲۰.    
۱۷. شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص۴۳۴.    
۱۸. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۳۰۷.    
۱۹. حلی، حسن بن علی، رجال ابن داوود، ص۱۵۱.    
۲۰. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۵۳۹ -۵۴۳.    
۲۱. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۳۰۷.    
۲۲. شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۲۴.    
۲۳. علامه حلی، خلاصة الاقوال، ص۲۲۹.    
۲۴. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۳۰۷.    
۲۵. خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۱۴، ص۳۰۹-۳۲۱.    
۲۶. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۵-۶.    
۲۷. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۵۳۸.    
۲۸. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۵۴۳.    
۲۹. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۲۷۴-۲۷۵.    
۳۰. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه‌السّلام)، ج۱، ص۱۰۶.    
۳۱. نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۳۰۷.    
۳۲. شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۲۴.    
۳۳. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۵۳۸.    
۳۴. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ص۵۴۲.    
۳۵. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۰، ص۱۴۹.    
۳۶. شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۲۵.    
۳۷. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۸۳.    
۳۸. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، ج۲۳، ص۲۷۰.    
۳۹. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ص۶۶۵، مقدمه.    
۴۰. تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج۸، ص۴۰۶.    
۴۱. حسینی تفرشی، سید مصطفی، نقد الرجال، ج۴، ص۲۱.    
۴۲. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۰، ص۱۶۰.    
۴۳. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۱۴۹.    
۴۴. بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیة العارفین، ج۱، ص۸۱۷.    
۴۵. بغدادی، اسماعیل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۲، ص۴۴۵.    
۴۶. کحاله، عمررضا، معجم المولفین، ج۸، ص۶۹.    
۴۷. جمعی از نویسندگان، دائرة المعارف تشیع، ج۱، ص۳۳۵.
۴۸. جمعی از دانشمندان، فرهنگ زندگی نامه‌ها، ج۱، ص۴۹۱.


۹ - منبع



• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۶۱۴-۶۱۵، برگرفته از مقاله «فضل نیشابوری».






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.